Το μηχάνημα

ΜΗΧΑΝΗ

1. Η ιστορία της λέξης

Η λέξη προέρχεται από τη δωρική λέξη του 7^ο αι. π.Χ. μαχανά που σήμαινε μέσο σωτηρίας και διασώσεως. Ήδη από τους αρχαίους χρόνους σήμαινε το εργαλείο, τη συσκευή και το πολεμικό μηχάνημα. Ο δωρικός τύπος της λέξης πέρασε στα λατινικά ως machina κι από εκεί σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες: machine, maschine κλπ.

2. Οι σημασίες της λέξης

Το μέσο ή ο τρόπος

Από τα αρχαία η λέξη σήμαινε το μέσο ή τον τρόπο: Μηχανή σωτηρίας από την Ελένη του Ευριπίδη αλλά και τέχνασμα  που περιλαμβάνει  ευφυΐα ή δόλο: Πάντα σοφίσματα και πάσας μηχανάς επεποίηκεε ες αυτούς Δαρείος  από τις Ιστορίες του Ηροδότου. Γι’ αυτό και ο Οδυσσέας  που ήταν επινοητικός και πανούργος αποκαλείται από τον Όμηρο πολυμήχανος (Βλαστάρι των θεών, γιέ του Λαέρτη, πολυμήχανε Οδυσσέα, κ490, μτφ Γ. Μαρωνίτης,ΙΝΣ). 

 

Αυτός που ήταν επιδέξιος στον χειρισμό των θεμάτων του βίου ονομαζόταν βιομήχανος.

 το τέχνασμα και η απάτη

Υπάρχει στις σύνθετες λέξεις μηχανορραφώ και μηχανορράφος  και στη φράση στήνω μηχανή σε κάποιον δηλαδή του στήνω παγίδα για να τον εξαπατήσω. Το ρήμα μηχανεύομαι αναφέρεται κυρίως στη σημασία  της λέξης ως επινόησης, έξυπνης σκέψης.

 εργαλείο ή συσκευή

Στη φυσική η λέξη μηχανή υποδηλώνει το εργαλείο ή τη συσκευή που χρησιμοποιείται για την παραγωγή έργου. Ο μοχλός είναι ένα απλό είδος μηχανής.  Σήμερα η λέξη μηχανή στην καθημερινή της χρήση υποδηλώνει το μηχάνημα που λειτουργεί με καύσιμο ή και με ηλεκτρικό ρεύμα.

 Μηχανή ονομάζουμε το πρώτο βαγόνι όπου βρίσκεται και ο μηχανισμός που έλκει την υπόλοιπη αμαξοστοιχία αλλά και τη μοτοσυκλέτα.

Η συμβολική δύναμη μιας λέξης
Τον 18^ο αιώνα η εφεύρεση της ατμομηχανής ήταν η αφετηρία για την εξέλιξη των μηχανών που έδωσε στον αιώνα αυτόν αλλά και στον επόμενο το όνομα ο αιώνας των μηχανών.
Οι πάσης φύσεως μηχανές που εφευρίσκονται εκείνη την εποχή από τις μικρότερες ως τις ισχυρότερες, τις σιδηροδρομικές άμαξες, αντιπροσωπεύουν και συμβολίζουν τις συνταρακτικές καινοτομίες σε κάθε τομέα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής που συντελούνται και που ούτε στο όνειρό τους δεν είχαν φανταστεί οι άνθρωποι των προηγούμενων αιώνων.
Στην περίοδο 1789-1848 οι λέξεις βιομήχανος, βιομηχανία, μηχανικός απέκτησαν τη σύγχρονη έννοιά τους, αλλά και τη συμβολική του σημασία στην κοινωνία μας όπου η πρώτη μορφή εργατικής πάλης χαρακτηρίστηκε από την καταστροφή των μηχανών από τους εργάτες στη Βρετανία και σε άλλες χώρες. (εικ. Η αίθουσα των μηχανών στο βρετανικό τομέα της Μεγάλης Έκθεσης του Λονδίνου αποδείκνυε την τεχνολογική και βιομηχανική υπεροχή της Βρετανίας, british library).

 

3. Οι εκφράσεις

Από μηχανής θεός

Ο όρος «από μηχανής θεός» προέρχεται από την αρχαία ελληνική δραματική ποίηση και ειδικότερα απ' την τραγωδία. Συγκεκριμένα, σε αρκετές περιπτώσεις ο τραγικός ποιητής οδηγούσε σταδιακά την εξέλιξη του μύθου σ’ ένα σημείο αδιεξόδου, με αποτέλεσμα η εξεύρεση μιας λύσης να είναι πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Τότε, προκειμένου το θεατρικό έργο να φτάσει σε ένα τέλος, συνέβαινε το εξής: εισαγόταν στο μύθο ένα θεϊκό πρόσωπο, που με την παρέμβασή του έδινε μια λύση στο αδιέξοδο και το έργο μπορούσε πλέον να ολοκληρωθεί ομαλά. Η έκφραση «ο από μηχανής θεός» καθιερώθηκε, επειδή αυτό το θεϊκό πρόσωπο εμφανιζόταν στη σκηνή του θεάτρου με τη βοήθεια της «μηχανής», δηλαδή ενός ξύλινου γερανού, ώστε να φαίνεται ότι έρχεται από ψηλά.

ex_deus_machina Λεζάντα: φωτογραφία αγγείου όπου η Ευρώπη και ο Σαρπηδόνας μεταφέρονται στη σκηνή με μηχανή

 Σήμερα η έκφραση αυτή σημαίνει ένα πρόσωπο που δίνει μια λύση ή βοήθεια απροσδόκητα σε μια δύσκολη κατάσταση. 

κρατική μηχανή

Η πολυπλοκότητα των λειτουργιών του κράτους, αλλά και η ακρίβεια της εκτέλεσης τους οδήγησε στη μεταφορική χρήση της λέξης μηχανή για την περιγραφή των υπηρεσιών που προσφέρονται από το κράτος.

 Μηχανή αναζήτησης

Μια μηχανή αναζήτησης είναι μια εφαρμογή που επιτρέπει την αναζήτηση κειμένων και αρχείων στο Διαδίκτυο.

 Άνθρωπος – μηχανή

-  άνθρωπος που λειτουργεί και σκέφτεται μηχανικά κι άβουλα ή υπακούει τυφλά σε διαταγές άλλων σαν ρομπότ.
  Τσάρλυ Τσάπλιν Μοντέρνοι Καιροί, 1936 Δες την ταινία: http://vimeo.com/82962957

Τα ρομπότ

Μερικές φορές ακόμα κι όταν δεν έχω να ασχοληθώ με τα ρολόγια, ανεβαίνω τη νύχτα εδώ πάνω για να κοιτάξω την πόλη. Μου αρέσει να φαντάζομαι ότι ο κόσμος είναι μια τεράστια μηχανή. Οι μηχανές, ξέρεις, δεν έχουν ποτέ παραπανίσια μέρη. Διαθέτουν μόνο το είδος και τον αριθμό των εξαρτημάτων που τους είναι απαραίτητα. Σκέφτομαι, λοιπόν, πως αν ο κόσμος είναι μια τεράστια μηχανή, εγώ θα πρέπει να βρίσκομαι εδώ για κάποιο λόγο. Και αυτό σημαίνει ότι κι εσύ επίσης  βρίσκεσαι εδώ για κάποιο λόγο.
Μπράιαν Σέλζνικ, Η εφεύρεση του Ούγκο Καμπρέ, μτφ. Παλμύρα Ισμυρίδου, Ελληνικά Γράμματα, 2009

Μια ακολουθία από ακριβείς κινήσεις, με εκατοντάδες έξυπνα ρυθμισμένες ενέργειες, μπήκε σε λειτουργία. Το κλειδί τύλιξε ένα ελατήριο συνδεδεμένο με μια σειρά γρανάζια που εκτείνονταν ως τη βάση του αυτόματου. Εκεί, το τελευταίο γρανάζι έθεσε σε κίνηση μπρούτζινους οδοντωτούς δίσκους των οποίων τα δόντια ήταν σχηματισμένα με ακρίβεια. Δυο εξαρτήματα σαν σφυράκια μετακινήθηκαν  και εφάρμοσαν στα δόντια των δίσκων, ανεβοκατεβαίνοντας καθώς οι δίσκοι περιστρέφονταν με σταθερή ταχύτητα. Οι κινήσεις που ενεργοποιήθηκαν από τα σφυράκια μεταδόθηκαν προς τα πάνω μέσω μιας σειράς μεταλλικών ράβδων που κατέληγαν στο θώρακα του μηχανικού ανθρώπου. Εκεί, οι κινούμενες ράβδοι ενεργοποίησαν αθόρυβα άλλους μηχανισμούς στους ώμους και στο λαιμό. Από τον ώμο η κίνηση μεταδόθηκε στον αγκώνα και ο αγκώνας με τη σειρά του μετέδωσε άλλες κινήσεις που με αλυσιδωτή αντίδραση έφτασαν στον καρπό και, τέλος, στο χέρι.
Μπράιαν Σέλζνικ, Η εφεύρεση του Ούγκο Καμπρέ, μτφ. Παλμύρα Ισμυρίδου, Ελληνικά Γράμματα, 2009

4. Η λέξη στη λογοτεχνία

Οι φανταστικές μηχανές

 Η μηχανή του χρόνου

Ἡ χρονομηχανή

­ΖΗ­ΣΕ ΚΑ­ΠΟ­ΤΕ, στο μα­κρι­νό το  μέλ­λον, ένας τρε­λός ἐ­πι­στή­μο­νας, που στό­χο της ζω­ης του εί­χε βά­λει να εφεύ­ρει κά­τι πραγ­μα­τι­κά α­σύλ­λη­πτο. Μια χρο­νο­μη­χα­νή.

        Τε­λεί­ω­σε τις σπου­δές του στα 25 του και α­μέ­σως βάλ­θη­κε να κά­νει το όνει­ρό του πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Νοί­κια­σε έ­να υπό­γειο, ἐ­ξα­σφά­λι­σε τις α­πα­ραί­τη­τες ε­πι­χο­ρη­γή­σεις, αγό­ρα­σε τα α­πα­ραί­τη­τα υλι­κά και στρώ­θη­κε στη δου­λειά. Δι­ά­βα­σε τό­νους σκο­νι­σμέ­να βι­βλί­α, έκα­νε άπει­ρους υ­πο­λο­γι­σμούς, ή­πι­ε 38.506 ντε­πόν, 49.275 κα­φέ­δες, πα­ρήγ­γει­λε 31.503 με­ρί­δες έ­τοι­μα φα­γη­τά, κά­πνι­σε 328.504 τσι­γά­ρα και γε­νι­κά  έζη­σε μια ζω­ή μα­κριά από φί­λους, γυ­ναίκες, συγ­γε­νείς και ο,τι­δή­πο­τε άλ­λο ι­κα­νό να τον α­πο­σπά­σει α­πό το έρ­γο του.

         Σε η­λι­κί­α 70 χρο­νών, τα κα­τά­φε­ρε. Βί­δω­σε την τε­λευ­ταί­α βί­δα πά­νω στο σι­δε­ρέ­νιο δη­μι­ούρ­γη­μά του και στά­θη­κε λί­γο να το θαυ­μά­σει. Έ­πει­τα έκα­νε έ­να μπά­νιο, ξυ­ρί­στη­κε, έπλυ­νε τα δόν­τια του, φό­ρε­σε το κα­λό του κου­στού­μι, απο­χαι­ρέ­τη­σε τον σκύ­λο του, μπή­κε στη χρο­νο­μη­χα­νή και πά­τη­σε ένα με­γά­λο κόκ­κι­νο κουμ­πί.

        Ά­πό τη μια στιγ­μή  στην άλ­λη βρι­σκό­ταν στο  ί­διο σκο­τει­νό υπό­γει­ο, με τον χρό­νο να έχει τα­ξι­δέ­ψει 45 χρό­νια πί­σω. Ά­νοι­ξε την πόρ­τα της χρο­νο­μη­χα­νής και κα­τέ­βη­κε, κά­νον­τας έ­να με­γα­λο­πρε­πές βή­μα, σαν να πα­τού­σε για πρώ­τη φο­ρά στη σε­λή­νη. Ά­πό μια γω­νιά του δω­μα­τί­ου, ο 25χρονος εαυ­τός του τον κοί­τα­ζε γε­μά­τος έκ­πλη­ξη.

        Ὁ 70χρονος γέ­ρος πλη­σί­α­σε τον νε­α­ρό με έ­να με­γά­λο χα­μό­γε­λο. Όταν έ­φτα­σε σε από­στα­ση α­να­πνο­ής, τον αγ­κά­λια­σε σφι­χτά και του ψι­θύ­ρι­σε: «Τα κα­τα­φέ­ρα­με. 'Α­σ’ τα τώ­ρα ό­λα αυ­τά. Κοί­τα να βρεις κα­μιά κο­πέ­λα, να κά­νεις οικο­γέ­νεια, μη μεί­νεις κι εσύ μό­νος σου στη ζω­ή.»

        Ύ­στε­ρα τον φί­λη­σε στορ­γι­κά στο μέ­τω­πο, ξά­πλω­σε σε μια με­γά­λη κα­φέ πο­λυ­θρό­να και κοι­μή­θη­κε.

               Σταῦρος Δάλκος

 

Στην επιστημονική φαντασία, το “ταξίδι στο χρόνο” το συναντάμε για πρώτη φορά στο μυθιστόρημα The Time Machine (1895),  του Η G Wells, όπου ένας επιστήμονας κατασκευάζει μια χρονομηχανή και ταξιδεύει στο μακρινό μέλλον, όπου βρίσκει την ανθρωπότητα χωρισμένη σε δύο διαφορετικές φυλές, τους “Eloi” και τους “Morlock”, απόγονους της ταξικής “ελίτ” και της εργατικής τάξης. Ο Wells αντιμετωπίζει την κοινωνία της εποχής του με μια ιδιαίτερα κριτική ματιά, και με ένα έντονο προβληματισμό για το μέλλον της ανθρωπότητας.
Το μυθιστόρημα του Wells, το 1960 γίνεται ταινία δίνοντας βέβαια μεγαλύτερη σημασία στα στοιχεία της περιπέτειας, παρά στις κοινωνικές προεκτάσεις που αναπτύσσονται στο βιβλίο. Στο The Time Machine το ταξίδι στο χρόνο γίνεται με μια μηχανή, κατασκευασμένη από τον πρωταγωνιστή, η οποία έχει τη δυνατότητα ενώ παραμένει στον ίδιο χώρο, να ταξιδεύει με μεγάλες ταχύτητες στην τέταρτη διάσταση, τη διάσταση του χρόνου, προς οποιαδήποτε κατεύθυνση: το παρελθόν ή το μέλλον. Καθώς ο “χρονοταξιδιώτης” επιταχύνει, βλέπουμε μέσα από τα μάτια του το χρόνο να κυλά πιο γρήγορα γύρω από τη μηχανή, η μέρα να διαδέχεται τη νύχτα, και οι εποχές του χρόνου να περνούν μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα και η ταινία κερδίζει το βραβείο Oscar ειδικών εφφέ για το animation. 
Ακολουθεί το trailer νεώτερης εκδοχής της ταινίας (παραγωγή 2002)

Και η time travel scene

Μια διαφορετική μορφή χρονομηχανής βλέπουμε στην τριλογία του Robert Zemeckis Back To The Future (1985-1990). Σ’ αυτήν την περίπτωση η χρονομηχανή είναι φτιαγμένη από ένα φουτουριστικό μοντέλο αυτοκινήτου που έχει σαν καύσιμο το πλουτώνιο, και όταν «πιάσει» την ταχύτητα των 88 μιλίων την ώρα, μεταφέρεται στη χρονική στιγμή που έχει επιλέξει ο οδηγός. Αντίθετα με το The Time Machine εδώ ο οδηγός δεν μπορεί να απολαύσει το χρόνο να κυλάει γρήγορα γύρω από τη μηχανή, αφού μεταφέρεται ακαριαία, αφήνοντας φλόγες στην άσφαλτο στο σημείο αναχώρησής του. Ουσιαστικά, βέβαια, έχουμε την ίδια μορφή ταξιδιού στο χρόνο: οι «χρονοταξιδιώτες» με τη βοήθεια μιας μηχανής πηγαίνουν στο παρελθόν ή στο μέλλον. Το κυριότερο, ίσως, από τα στοιχεία που κάνει το Back Τo Τhe Future να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες ταινίες που εξετάζουμε, είναι ότι καταφέρνει να δώσει την εμπειρία ενός «ταξιδιού στο χρόνο», όπως θα τη βίωνε ένας καθημερινός άνθρωπος, και έτσι να ταυτιστεί ο θεατής με τον ήρωα, και να «ζήσει» μαζί του αυτή την παράδοξη εμπειρία. Ο πρωταγωνιστής δεν είναι κάποιος επιστήμονας, και τα προβλήματα που δημιουργούνται δεν είναι ούτε κοινωνικά ούτε έχουν να κάνουν με την αλλαγή του ρου της Ιστορίας όπως συνήθως, αλλά με την προσωπική ζωή, και ενδεχομένως και την ίδια την ύπαρξη του πρωταγωνιστή. Η δυνατότητα ενός παιδιού να ζήσει στην εποχή που οι γονείς του ήταν στην ηλικία του γίνεται πραγματικότητα, και μέσα από αυτή την κωμική κατάσταση τίθενται και ζητήματα σχέσης γονέων – παιδιών, με έναν ιδιαίτερα διασκεδαστικό τρόπο.

Ευχομηχανή ή μηχανή επιθυμιών

Επιθυμώ να έχω μια επιθυμιομηχανή που να μπορεί να εκπληρώνει επιθυμίες!
Πολύ καλά! Πολύ καλή επιθυμία! Το Σαββάκι ήταν χαρούμενο.
Αμέσως μετά ακούστηκε το κουδούνι στην πόρτα του διαμερίσματος. Η κ. Κοκκινολαχάνου χτύπησε την πόρτα και είπε:
«Κύριε Τσαντόμπιρα. Μου παρέδωσαν ένα δέμα για σας. Το βρίσκω πολύ καλό που οι άνθρωποι χτυπούν το κουδούνι τέτοια ώρα. Μπορώ να το φέρω στο δωμάτιό σας;»
Ο κύριος Τσαντόμπιρας άνοιξε γρήγορα την πόρτα, της πήρε το δέμα και το ακούμπησε στο γραφείο. Έπειτα κλείδωσε την πόρτα. Αφού έβγαλε το σπάγκο και το χαρτί με τρεμάμενα χέρια, είδε μια υπέροχη, γυαλιστερή μεταλλική επιθυμιομηχανή πάνω στο γραφείο του. Πάουλ Μάαρ, Μια εβδομάδα γεμάτη Σάββατα, μτφ. Μίρκα Κονδάκη, Ψυχογιός, 2001

Τι είναι αυτό το φωτάκι; Ρώτησε ο κύριος Τσαντόμπιρας.
Δείχνει ότι η μηχανή είναι έτοιμη, απάντησε το Σαββάκι. Πρέπει να βάλεις το διακόπτη στην ένδειξη «Σ.Λ.», δηλαδή «ΣΕ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ», και να πεις την ευχή σου αμέσως μέσα στο χωνί. Αφού εκπληρωθεί, βάζεις το διακόπτη στο «Ε.Λ.», «ΕΚΤΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ». Αυτό είναι όλο.
Πάουλ Μάαρ, Σάββατο θα ’ρθει το Σαββάκι, μτφ. Μίρκα Κονδάκη, Ψυχογιός, 2002

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων (γνωστός και ως αστρολάβος των Αντικυθήρων ή υπολογιστής των Αντικυθήρων) είναι ένα αρχαίο τέχνημα που πιστεύεται ότι ήταν ένας αρχαίος αναλογικός , μηχανικός υπολογιστής και όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων, που παρουσιάζει ομοιότητες με πολύπλοκο ωρολογιακό μηχανισμό.